تقویم هجری شمسی تقویمی که ما از آن استفاده میکنیم، یکی از دقیقترین و مناسبترین تقویم‌های جهان است، اما متاسفانه فقط اندکی از ما آن را به خوبی میشناسیم و تاریخچه به وجود آمدن آن را میدانیم. برای مثال، برخلاف تصور عموم، تقویمی که امروز از آن استفاده میکنیم، قدمت 1386 ساله ندارد، بلکه در همین دو قرن اخیر تدوین شده است. ابتدا با مفهوم سال شمسی حقیقی آشنا شوید. سال شمسی حقیقی مدت زمان بین دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است و مدت متوسط آن در ساعت 12 زیجی تاریخ صِفر ژانویه 1900 میلادی، 24219878/365 شبانه‌روز یا معادل 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 97/45 ثانیه حساب شده است. مدت متوسط سال شمسی حقیقی، ثابت نیست و سالانه معادل 0000000614/0 شبانه‌روز یا 00530/0 ثانیه از مدت متوسط سال شمسی حقیقی کاسته میشود. مدت متوسط سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییرات تعدادی از مشخصه های نجومی، تغییر میکند. (صیاد 1373، ص 29)

تقویم هجری شمسی بُرجی

اولین بار عبارت « هجری شمسی» در تقویم رسمی سال 4-1303 هجری قمری آمد. این تقویم را عبدالغفارخان نجم الدوله ( 1259 - 1326 ق) استخراج کرده بود که در بالای صفحات آن برای نخستین بار عبارت سال هجری شمسی 1265 به چشم می آید. البته عبدالغفارخان نجم الدوله در سالهای بعد و در تقویم های آن روزگار که به صورت دفترچه ای منتشر می شد، ستون جدیدی برای روزها و دوازده برج حَمَل، ثور، ... و حوت، به طور مرتب درج می کرد و بدین ترتیب وی برای اولین بار تقویمی را اختراع و ابداع کرد که امروزه به نام «تقویم هجری شمسی بُرجی» معروف شده است. تا قبل از این تاریخ، تقویمی که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت حضرت محمد(ص) از مکّه به مدینه باشد، در ایران رایج نبوده است. ( صیاد 1375، ص 111)

مبدا تقویم هجری شمسی بُرجی، اول بهار سال شمسی است که در آن هجرت حضرت محمد(ص) از مکّه به مدینه اتفاق افتاده است. این مبداء مطابق روز جمعه 19 مارس 622 میلادی(یولیانی) است. آغاز یا لحظه تحویل سال، (لحظه عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمکره شمالی) دقیقاً با محاسبات نجومی تعیین میشود. به این جهت، اولین روز سال همیشه بر روز اول بهار منطبق است. این سال از لحاظ استفاده در زندگی روزمره، شامل 365 شبانه‌روز در سال کبیسه است. نام ماههای این تقویم(برجها)، به ترتیب همنام با دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه‌البروج است.(جدول 1) تعداد شبانه‌روز هر برج برابر با مدت حرکت مرکز خورشید در همان برج که به علت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی مدارش از 29 تا 32 شبانه‌روز تغییر میکند. در ضمن این امکان وجود داشت که تعداد شبانه‌روز‌‌های هر یک از بروج از سالی به سال دیگر تغییر کند.

نوروز (اولِ حَمَل) و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی برجی از طریق محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی تعیین میشود. سال کبیسه هر چهار و گاهی هر پنج سال یکبار اتفاق میافتد. دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده 3 قانون محاسبات عمومی، مصوب 21 صفر 1329 مطابق 2 حوت 1289، تقویم هجری شمسی بُرجی را به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفت(صیاد 1373، ص 29).

تقویم هجری شمسی

تقویم هجری شمسی که هم اکنون تقویم رسمی کشور است،ازهر لحاظ به جز در نام و تعداد شبانه روزهای ماهها همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماههای تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند: «دی» یکی از القاب اهورامزدا و نام 11 ماه بقیه، اسامی فرشتگان و یاوران اهورامزدا است(جدول 2).

ماههای فروردین تا شهریور 31 شبانه روز ، ماههای مهر تا بهمن 30 شبانه روز و ماه اسفند در سالهای عادی 29 و در سالهای کبیسه 30 شبانه روز است. نوروز(اول فروردین) و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی- محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران- تعیین میشود. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران 5/52 درجه شرقی است. در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:

• اگر لحظه تحویل سال، بین بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین و قبل از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادی به حساب میآورند

• اگر لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و هفتمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را کبیسه به حساب میآورند. (صیاد 1373، ص 30)

بررسیهای انجام شده نشان میدهد که کبیسه‌های تقویم هجری شمسی تثبیت شده نیستند و به صورت هر چهار و گاهی هر پنج سال یکبار اتفاق میافتند(برای اطلاع از نظرات مختلف درباره آرایه کبیسه های تقویم هجری شمسی رجوع کنید به قاسملو ص. 93- 143).

در دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران بر اساس قانونی(مصوب 11 فروردین 1304 هجری شمسی) ، بروج به ماههای فارسی تغییر یافتند و از نوروز 1304 ، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور، جایگزین تقویم هجری شمسی بُرجی شد(عبدالهی، ص 331).

برتریهای تقویم هجری شمسی

تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی،از بهترین و دقیقترین تقویم‌های جهان است. دلایل برتری این تقویم را میتوانیم به این ترتیب بیان کنیم:

• مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی، دقیقاً بر مبنای محاسبات نجومی تعیین میشود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دایمی و دقیقتر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی میشود.

• تعداد روزهای ماههای تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیقتر، تعداد روزهای ماهها با مدت حرکت ظاهری غیربکنواخت مرکز خورشید روز دایره البروج و عبور از دوازده صورت فلکی منطقه البروج، هماهنگی کامل دارد. مرکز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت 186 شبانه‌روز و نیمه دوم مدار ظاهری خود (شامل فصول پاییز و زمستان) را در سالهای عادی و کبیسه، به ترتیب در 179 و 180 شبانه‌روز طی میکند.

• آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع میشود. در سیر تاریخچه تحول تقویم در جهان، هرگز تقویمی که اغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هیچ مدرک و سند و یا ماخذ نجومی، تاریخی، دینی و ... ذکر نشده است.

منابع:

• عبدالهی،رضا. تاریخِ تاریخ در ایران، تهران، 1366
• صیاد، محمدرضا.«پیدایش و سیر تحول تقویم هجری شمسی»، میراث جاویدان، ویژه تاریخ علم در اسلام و ایران، سال 4، شماره 3 و 4 ،1375، ص 109 – 118.
• صیاد، محمدرضا. «تقویم هجری شمسی»، نجوم، سال 3 ، شماره 11، مهر 1373،ص 29-31.
• قاسملو، فرید.«مقایسه روشها و معادلات مختلف برای اعمال کبیسه‌های گاهشماری هجری خورشیدی در منابع مختلف»، مجله تاریخ علم، شماره پنجم، 1385، ص 93 -143.